Մեկ տարի առաջ հայերն Ադրբեջանի իրականացրած ռազմական գործողությունից հետո փախել են Լեռնային Ղարաբաղից: Բայց ոչ բոլորին են բաց թողել հարևան Հայաստան. Ղարաբաղի հայերի առաջնորդները, այդ թվում՝ միլիարդատեր Ռուբեն Վարդանյանը, ձերբակալվել են և տեղափոխվել Բաքու։ Այս մասին ասվում է BBC-ի ռուսական ծառայության հրապարակման մեջ:
Ի՞նչ է սպասվում չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախկին նախագահներին ու նախարարներին: Ո՞վ է նրանց պաշտպանում: Եվ ինչո՞ւ են նրանց ազատ արձակման հույսերը կապվում COP կլիմայական համաժողովի հետ, գրում է BBC-ի ռուսական ծառայությունը և նշում, որ լրագրող Լիլիթ Շահվերդյանը իրենց համար զրուցել է Բաքվում ապօրինաբար պահվող Արցախի նախկին ղեկավարների հարազատների ու փաստաբանների հետ։
«Անցած սեպտեմբերին, տասնամսյա շրջափակումից հետո, Լեռնային Ղարաբաղն անցավ Ադրբեջանի լիիրավ իրավասության տակ։ Այդ օրերին ադրբեջանցի սահմանապահները ձերբակալեցին ութ հայերի՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) չճանաչված հանրապետության նախկին ռազմական և քաղաքական առաջնորդներին։
Նրանց թվում են երեք նախկին նախագահներ՝ Արկադի Ղուկասյանը, Բակո Սահակյանը և Արայիկ Հարությունյանը։ Բայց այս խմբից ամենահայտնին ռուսաստանահայ միլիարդատեր Ռուբեն Վարդանյանն է, ով ԼՂՀ կառավարությունում մի քանի ամիս զբաղեցրել է վարչապետի պաշտոնը։
Իշխանություններն ու իրավապաշտպանները տարբեր տեղեկություններ են տալիս բանտարկյալների ստույգ թվի մասին։ Բաքվում խոսում են 23 հայ գերիների մասին, որոնց թվում՝ 2023 թվականի սեպտեմբերին ադրբեջանական ռազմական գործողության արդյունքում կալանավորված ԼՂՀ ութ ղեկավարներ և 15 ռազմագերի ու քաղաքացիական անձինք։
Սակայն իրավապաշտպան Սիրանուշ Սահակյանը, ով ներկայացնում է հայ գերիների շահերը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում (ՄԻԵԴ), կարծում է, որ գերիների իրական թիվը զգալիորեն գերազանցում է պաշտոնական տվյալները»:
Ի՞նչ է հայտնի Ղարաբաղի նախկին ղեկավարների մասին
Սեպտեմբերի սկզբին Ադրբեջանի գլխավոր դատախազը հայտարարեց, որ հետաքննությունն ավարտվել է, և որ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարների գործերը շուտով կներկայացվեն դատարան։ Սա, թերեւս, առաջին հայտարարությունն էր նրանց ճակատագրի մասին կալանավորումից հետո։
Մեկ տարի առաջ ադրբեջանական լրատվամիջոցներում ակտիվորեն լուսաբանվում էր նախկին պաշտոնյաների կալանավորումը։ Հրապարակվել են կադրեր, որտեղ նախկին ղեկավարների ձեռքերը շղթայած՝ նրանց տանում են Ադրբեջանի Պետական անվտանգության ծառայության շենքով, ինչպես նաև նրանց լուսանկարները քննչական մեկուսարանում։
Բայց դրանից հետո նրանց մասին նոր կադրեր չեն հրապարակվել։ 2023 թվականի մարտին ադրբեջանական պետական AzTV հեռուստաալիքը հայտարարեց ԼՂՀ նախկին նախագահ Արայիկ Հարությունյանի և ԼՂՀ պաշտպանության նախկին նախարար Լևոն Մնացականյանի հետ հարցազրույցի մասին։
Սակայն հաղորդումը եթերից հանվեց։ «Հարցազրույցների հեռարձակումը կախված է ոչ միայն մեզանից։ Մենք կանգնած ենք հարցի առաջ, թե որքանով է նպատակահարմար այն հրապարակել հիմա», — չեղարկման պատճառների մասին խոսելիս՝ բացատրել է հեռուստաալիքի ներկայացուցիչը: Այդ ժամանակից ի վեր գերիները չեն հայտնվել լրատվամիջոցներում։
BBC-ն կապ է հաստատել երկու ձերբակալված նախկին պաշտոնյաների ընտանիքի անդամների հետ։ Երկու հարազատներն էլ հայտնել են, որ հեռախոսային կապի մեջ են գերիների հետ, սակայն չեն կարող ինքնուրույն զանգեր կատարել։ Նրանք խոսել են անանունության պայմանով։ «Մենք շատ քիչ բան գիտենք նրա վիճակի մասին: Չգիտեմ, թե երբ նա կկարողանա նորից զանգահարել՝ [Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի] կամ այլ միջնորդների միջոցով։ Շփվում ենք, բայց նա չի կիսվում իր վիճակի մասին, միայն ասում է, որ ամեն ինչ լավ է։ Սովորաբար ինքս եմ նրան ընտանեկան նորություններ պատմում»,- ասել է զրուցակիցներից մեկը։ Դատավարությունների մասին նա իմանում է միայն ադրբեջանական լրատվամիջոցներից։ Մեկ այլ գերու որդի BBC-ի հետ զրույցում նման իրավիճակ է նկարագրել. «Ժամանակ առ ժամանակ զանգում է մեզ՝ ասելով, որ իր առողջությունը լավ է։ Չի եղել, որ նա երկար ժամանակ կապի մեջ չլինի»։ Գերիների ընտանիքները հասկանում են, որ մոտ ապագայում կարող են չտեսնել իրենց հարազատներին։ «Մենք հույս ունենք, որ նա կազատվի, բայց դրա համար դեռ իրական նախադրյալներ չենք տեսնում»,- BBC-ին տված հարցազրույցում ասել է հարազատներից մեկը։ Նրա խոսքով, իրենց ընտանիքին Հայաստանի կառավարությունից գրեթե ոչ մի օգնություն չի եղել: Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն (ԿԽՄԿ) միակ կազմակերպությունն է, որը գործնական մակարդակով հանդես է գալիս որպես միջնորդ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև, ֆիզիկական հասանելիություն ունի ձերբակալվածների հետ և ապահովում է նրանց կապը նրանց ընտանիքների հետ։ ԿԽՄԿ-ն հայկական և ադրբեջանական լրատվամիջոցներին տեղեկացնում է գերիներին իր այցելությունների մասին։ Վերջին անգամ նման այցեր գրանցվել են այս տարվա օգոստոսին։
Ռուս միլիարդատերն ու ղարաբաղցի զինվորականները
Ղարաբաղի հայերի նախկին ղեկավարների հարազատները փորձում են մանրամասներ չպատմել նրանց պահման պայմանների մասին, որպեսզի չվատացնեն նրանց՝ առանց այն էլ խոցելի վիճակը։ Սակայն Ռուբեն Վարդանյանի իրավաբանների միջազգային թիմն այլ մարտավարություն է ընտրել:
Այս տարվա հունիսին ՄԱԿ-ի խոշտանգումների հարցերով հատուկ զեկուցողին կոչ է ուղարկվել՝ դատապարտելու Վարդանյանի նկատմամբ դրսևորած դաժան վերաբերմունքն ու խոշտանգումները։ Նամակում նշվում է, որ Վարդանյանի կողմից 2024 թվականի ապրիլին հացադուլ հայտարարելուց հետո նրան պատժել են և ուղարկել պատժախուց՝ զրկելով սննդից ու խմելու ջրից։
Փաստաբաններն ասում են, որ մեկուսացման պայմաններում խցի լույսերը շուրջօրյա չեն անջատվել, Վարդանյանին ստիպել են երկար ժամանակ կանգնել, իսկ նրան զրկել են զուգարանի թղթից օգտվելու, լվացվելու, սպիտակեղեն և հանդերձանք փոխելու հնարավորությունից։
Համաշխարհային մի շարք հայտնի գործիչներ՝ Իռլանդիայի նախկին նախագահ Մերի Ռոբինսոնից մինչև Ֆրանսիայի նախկին արտգործնախարար Բեռնար Քուշները, կոչ են արել Ադրբեջանին ազատ արձակել Վարդանյանին։ 2024 թվականի օգոստոսին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի՝ Ադրբեջան կատարելիք այցից առաջ Ռուսաստանի հայերի միությունը խնդրել է նրան բարձրացնել Բաքվում բանակցությունների ժամանակ բարձրաձնել Ղարաբաղի հայ առաջնորդների հարցը։
Վարդանյանը կալանավորվել է Ղարաբաղում «ահաբեկչություն ֆինանսավորելու, ապօրինի զինված խմբավորումներ ստեղծելու և Ադրբեջանում ապօրինի գտնվելու համար», ասվում է BBC-ի հոդվածում.
«Չճանաչված ԼՂՀ մյուս ղեկավարները մեղադրվում են խոշտանգումների, ահաբեկչական գործողությունների կամ ազգային ատելություն սերմանելու մեջ։ Օրինակ՝ Արայիկ Հարությունյանը մեղադրվում է 2020 թվականի Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ երկրի տարածքը ականապատելու, ապօրինի ռազմական կազմավորումներ ստեղծելու, ապօրինի զենք ներկրելու և ադրբեջանական քաղաքները գնդակոծելու մեջ։
Արկադի Ղուկասյանին, Բակո Սահակյանին և ԱԺ նախագահ Դավիթ Իշխանյանին մեղադրանք է առաջադրվել ահաբեկչության, ապօրինի զենք-զինամթերք ձեռք բերելու, կրելու, ինչպես նաև զինված խմբավորումներ ստեղծելու համար։ Իսկ նախկին արտգործնախարար Դավիթ Բաբայանին մեղադրանք է առաջադրվել Ադրբեջանի քրեական օրենսգրքի տասից ավելի հոդվածներով»։
BBC-ն հարցում է ուղարկել Ադրբեջանի պետական անվտանգության ծառայությանը, սակայն պատասխան չի ստացել։
Ովքե՞ր են զբաղվում գերիների ազատ արձակմամբ
Վերջին մեկ տարվա ընթացքում Բաքուն և Երևանը սկսեցին ուղիղ բանակցություններ վարել՝ առանց Ռուսաստանի կամ Արևմուտքի միջնորդության։ Երկու կողմերն էլ ասում են, որ ձգտում են խաղաղության պայմանագիր կնքել՝ որքան հնարավոր է շուտ, բայց ինչ-որ բան շարունակում է խանգարել:
Այնուամենայնիվ, կան նաև հաջողություններ. դրանցից մեկը կարելի է համարել երկու երկրների սահմանի սահմանազատման գործընթացը։ Մյուսը՝ նախորդ տարվա դեկտեմբերին ռազմագերիների փոխանակումն էր։ Այնուհետև Ադրբեջանը ազատ արձակեց գերեվարված 32 հայերի, իսկ Հայաստանը վերադարձրեց երկու ադրբեջանցի զինվորների և սատարեց Բաքվի խնդրանքը՝ ընդունելու COP29-ը, այսինքն՝ կլիմայի փոփոխության հարցերով ՄԱԿ-ի համաժողովի 29-րդ նստաշրջանը: Համաժողովը տեղի կունենա նոյեմբերի 11-ից 22-ը։
Այս փոխանակման մեջ ընդգրկված չեն եղել Ղարաբաղի հայերի նախկին առաջնորդները։
Հայաստանը ԱԳՆ-ի մակարդակով դատապարտել է Ղարաբաղի նախկին ռազմաքաղաքական ղեկավարության կալանավորումը և դիմել Արդարադատության միջազգային դատարան։ Սակայն Հայաստանի վարչապետն իր առաջնահերթությունների մեջ չի նշում նրանց ազատ արձակումը։
Այդուհանդերձ, հույս կա այս խնդրի նկատմամբ միջազգային ուշադրության թարմացման համար։ BBC-ի հետ զրույցում իրավապաշտպան Սիրանուշ Սահակյանը և Ռուբեն Վարդանյանի շահերը ներկայացնող փաստաբան Ջարեդ Գենսերը վստահություն են հայտնել, որ մոտալուտ COP29-ը կարող է ևս մեկ անգամ համաշխարհային հանրության ուշադրությունը հրավիրել ռազմագերիների և քաղբանտարկյալների խնդրի վրա։
Գենսերը հայտնի ամերիկացի իրավապաշտպան է, որը մասնագիտացած է քաղբանտարկյալների հարցերում: Գենսերն ընդգծել է, որ միջազգային հանրությունը կարևոր դեր է խաղում հիշյալ խնդրում: Միջազգային դատարաններում կան բազմաթիվ դերակատարներ, ովքեր խորապես մտահոգված են այն ամենով, ինչ կատարվում է Ադրբեջանում։ [Նախագահ Իլհամ] Ալիևը կարող է փորձել փախչել կամ թաքնվել այս ճշմարտությունից, բայց դա կհանգեցնի նրա համար հեղինակության հսկայական հետևանքների, որոնք միայն կավելանան COP29-ի մոտենալուն զուգահեռ»:
COP29-ի մասով գերիների ազատ արձակման հույսերը կապված են նաև արևմտյան քաղաքական գործիչների հայտարարությունների հետ։ Այսպես, սեպտեմբերի սկզբին ԱՄՆ Սենատի արտաքին քաղաքականության հանձնաժողովի նախագահ Բեն Քարդինը կոչ արեց նախագահ Ալիևին ազատ արձակել հայ գերիներին, ինչպես նաև ադրբեջանցի ակտիվիստներին ու լրագրողներին, որոնք կալանավորվել են երկրում կոռուպցիայի կամ մարդու իրավունքների խախտումները լուսաբանելու համար:
Միջազգային կարևոր իրադարձություն, ինչպիսին է COP29-ը հյուրընկալելն է, պետք է ընդունող երկրին պարտավորեցնի՝ հարգելու խոսքի և հավաքների ազատությունը, գրում է սենատորը։
ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի պաշտոնյաները նույնպես պարբերաբար բարձրաձայնում են հայ գերիների ճակատագրի մասին և Ադրբեջանին կոչ են անում նրանց վերաբերվել մարդկայնորեն և միջազգային իրավունքին համապատասխան։
Ակտիվիստների համար, հանուն որոնց ոտքի կանգնեց Արևմուտքը, նախկինում համաներումներ եղել են Ադրբեջանում, նշում է Chatham House-ի Միջազգային հարաբերությունների թագավորական ինստիտուտի գիտաշխատող Լոուրենս Բրոերսը: Հետևաբար, COP29-ին ընդառաջ չի կարելի բացառել գերիների ազատ արձակումը, սակայն առայժմ ոչինչ չի նշմարվում նման հեռանկարի մասին:
«Ես միայն խոսակցություններ եմ լսել, որ դա կարող է տեղի ունենալ»,- նշել է փորձագետը։
Հայաստանի դիրքորոշումը և Փաշինյանի դիրքորոշումը
Փաստաբան Սիրանուշ Սահակյանը, ով ներկայացնում է հայ ռազմագերիների ընտանիքների շահերը միջազգային ատյաններում, կարծում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի շրջանակներում պետք է քննարկվի բոլոր նրանց ազատ արձակումը: Նա անբավարար է համարում այդ ուղղությամբ Հայաստանի իշխանությունների ջանքերը։
«Պետք է ճնշում լինի միջազգային հանրության կողմից։ Հայաստանն ինքնուրույն ի վիճակի չէ անհրաժեշտ ճնշում գործադրել: Եթե նա մնա պասիվ դիրքերում և չդիմի միջազգային հանրությանն աջակցության համար, ապա անհրաժեշտ ճնշումը պարզապես չի լինի»,- ասել է Սահակյանը։
Վարդանյանի շահերի ներկայացուցիչ Ջարեդ Գենսերը պաշտոնական Երևանի ջանքերը գնահատել է որպես «լիակատար ձախողում»։ Նա պնդում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղ բանակցությունների շրջանակներում գերիների ազատ արձակման հարցը նույնիսկ չի էլ բարձրացվում։
Հայաստանի ԱԳՆ-ն, ի պատասխան BBC-ի հարցման, հայտարարել է, որ հայ ռազմագերիների, քաղաքացիական անձանց և ԼՂՀ նախկին ղեկավարների վերադարձը «առաջնահերթություն է համարվում և մշտապես գտնվում է ՀՀ արտաքին գործերի նախարարության ուշադրության կենտրոնում»:
Սակայն Հայաստանի վարչապետի վերջին հայտարարությունները վկայում են այն մասին, որ գոնե Վարդանյանը չպետք է հույսը դնի Երեւանի վրա։ Սեպտեմբերի սկզբին կայացած մամուլի ասուլիսում Փաշինյանը Վարդանյանի ճակատագրի պատասխանատվությունը փաստացի գցեց Ռուսաստանի վրա։
«Ինչպե՞ս ստացվեց, որ ՌԴ քաղաքացիությունից Ռուբեն Վարդանյանը հրաժարվեց, ո՞վ նրան խորհուրդ տվեց անել այդ քայլը, ո՞վ նրան գործուղեց ՀՀ, գործուղեց ԼՂ, ի՞նչ նպատակով, ի՞նչ երաշխիքներով ինչ խոստումներով», — հարցրեց ՀՀ վարչապետը՝ ի պատասխան Վարդանյանի ճակատագրի մասին՝ լրագրողների հարցին։
Այս ակնարկները նման են Ադրբեջանի պետական լրատվամիջոցների հռետորաբանությանը, որտեղ Վարդանյանին անվանում են Ղարաբաղ ուղարկված Կրեմլի գործակալ։ Երկու երկրների ղեկավարների դիրքորոշումն այս հարցում այնքան նման է, որ անկախ լրագրողներն ուղղակիորեն հավասարեցնում են նրանց։
Ի՞նչ է լինելու հաջորդիվ
Ղարաբաղի հայերի առաջնորդների դատավարությունների ելքը դեռ պարզ չէ. ձգձգումները կարող են լինել ինչպես ի շահ գերիների, այնպես էլ՝ ի վնաս նրանց: COP29 կլիմայական համաժողովը, հավանաբար, կլինի Ադրբեջանի համար առավելագույն միջազգային ուշադրության պահը։ Այլընտրանքը մնում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ուղիղ պայմանագիրը, սակայն առայժմ դա անհավանական է թվում:
Չճանաչված ԼՂՀ-ի ղեկավարության կալանավորումը Ադրբեջանի համար կարևոր խորհրդանշական հաղթանակ է, ասում է Լոուրենս Բրոերսը։ Կարելի է ակնկալել, որ նրանց դատավարությունները կդառնան լրատվական-ցուցադրական տեսարան, որը կհաստատի Ադրբեջանի տեսակետը ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ։
Բաքուն վերջերս հերթական անգամ մերժեց ԼՂՀ նախկին ղեկավարների նկատմամբ մեղմ վերաբերմունքի հնարավորությունը։ «Ինչ վերաբերում է ռազմագերիների վերադարձին, ապա Ադրբեջանը պարտավոր չէ ազատ արձակել ռազմական հանցագործներին և անջատողական խունտայի ռեժիմի ներկայացուցիչներին», — ասել է Ադրբեջանի ԱԳՆ խոսնակ Այխան Հաջիզադեն։
Այդուհանդերձ, գերիների հարազատները փորձում են հույսը չկորցնել։
«Եթե դատավճիռ դեռ չի կայացվել, նշանակում է, որ ամենայն հավանականությամբ ինչ-որ գործողություններ են կատարվում։ Երևի իսկապես ինչ-որ բան փոխվի»,- BBC-ի հետ զրույցում հույս է հայտնել ընտանիքի անդամներից մեկը։
*
Այս հոդվածի պատրաստմանը նպաստել է Գրիգոր Աթանեսյանը, եզրափակում է BBC-ի ռուսական ծառայությունը:
Թարգմանությունը «Հրապարակ»-ի